بررسی شهر و شهر نشینی در دوره پهلوی اول ، پاورپوینت
فهرست مطالب
پیش گفتار
1300-1320
عناصر تشکیل دهنده
تأثیر خیابان در بافت شهر
جایگاه عناصر شهری
الگوی تهران
نتیجه اجرای قانون بلدیه
تأثیر خیابان بر بازار
ساختار فضا در شهر( 1300_1320)
الگوی تغییرات
آشفتگی در مفهوم، سنّت گرایی و سنّت گریز
اقدامات رضا شاه پهلوی
نقشه شعاعی شهر همدان
نتیجه گیری
چکیده:
استقرار حکومت دیکتاتوری رضا خان در سالهای آغازین قرن 14 هجری شمسی سرآغاز
عصری جدید در تاریخ ایران است ت.این عصر که با عناوین مختلفی چون«دوران
تجددطلبی توأم با شیفتگی»،عصر«سلطهء مدرنیسم»،دورهء«غرب ستائی»و مانند آن
خوانده شده است،سرمنشأ کلیه تحوّلات اقتصادی اجتماعی قرن حاضر تلقی میشده
و پیدایش غالب نهادهای نوین به این دوران بازمیگردد.شروع تحوّلات
شهرسازی و شهرنشینی به مفهوم جدید آن نیز تا حد زیادی مربوط به این روزگار
است.و آنچه اکنون در این عرصه شاهدیم
بیتردید متأثر از رویدادهای این دوران مهمّ تاریخ سرزمینمان
میباشد.مطالعهء تحوّلات شهر در این دوران،حلقهء اتصال پژوهش دربارهء سیر
تکامل شهر در ایران بهشمار میآید در چنین دورانی است که به سرعت تلاش
میشود تا جامهء سنّت از تن شهرها بهدر آید و لباس تجدّد بر اندام آنها
پوشانده شود.بنابراین برای آنکه بدانیم وضع موجود ما حاصل چه عوامل تاریخی
میباشد،لازم است تغییرات و دگرگونیهای این عهد را بشناسیم.یقینا این
شناخت کلید فهم آینده است لذا اهتمام بدان بس ضروری و بایسته است.اقتصاد
ایران قبل از روی کار آمدن رضا خان بر تولید زراعی استوار بود،روستاها بخش
اعظم جمعیّت را در خود جای داده و شهرها نیز مرکز تجارت و مقر سیاسی
حکومت بودند.پیشهوران و صاحب صنایع دستی نیز غالبا در شهر میزیستند امّا
نقش تولیدی آنان در مقایسه با تولید بخش کشاورزی که 80%از تولید ناخالص
داخلی را تشکیل میدادند اندک مینمود1.
شهرها در آغاز دورهء بیست ساله تنها 28%از جمعیت کشور را دربر میگرفتند.با
این وجود تقریبا تمامی اقدامات و تحوّلات دوره رضا شاه در شهرها روی
داد.در پایان این دوران نسبت جمعیّت شهرنشین تنها 4/1%افزایش یافت و به
4/29%رسید2.
مهمّترین نقش اقتصادی شهر در این دوران،نقش تجاری آن بود.تمرکز و مبادله
مازاد اقتصاد کشاورزی روستا وظیفهای بود که تجار شهری آن را به انجام
میرساندند.در عین حال نقش تجارت خارجی در شهر روزافزون بود بنابراین تجار
شهری از یک طرف با روستا ارتباط داشتند و محصولات آنان را برای مصرف داخلی
خریداری میکردند و از طرف دیگر محصولات تجاری مانند پنبه،تریاک،تنباکو و
خشکبار را به خارج صادر میکردند. البتّه قبل از این دوره نیز شهرها چنین
نقشی را برعهده داشتند اما در این دوران گسترش راههای مواصلاتی بین
شهرها،استفاده از وسائل نقلیه موتوری،ایجاد راهآهن و بهبود راههای داخل
شهرها باعث یکپارچگی بازار شهری و افزایش قدرت آن شد3.
امّا براستی چرا دستگاه رضا خانی باید توجه خویش را به شهرها که تنها
28%جمعیت را دربر داشتند معطوف سازد؟چرا روستاها که اکثریت مردم را در خود
جای داده بودند مورد بیتوجهی واقع شدند؟آیا الگوی پیشرفتی که در ذهن
صاحبان حکومت بود چنین امری را ایجاد میکرد یا اینکه دلیل دیگری باعث
توجه به نوسازی شهرها شده بود؟برای یافتن پاسخ این سؤال قبل از هر چیز
باید اندیشه حاکم بر زمان را بشناسیم.رضا خان که در ابتدای سلطنت خود را
فردی طرفدار سنّت نشان میداد و گاهی به همین منظور در مراسم عزاداری
سنّتی نیز شرکت میکرد پس از چندی نیّات تجدّدطلبانه خویش را آشکار کرد و
با همفکری و همدستی برخی از سیاستمداران،نویسندگان،متنفذین و ثروتمندان و
نیز به مدد قدرت دستگاه متمرکز اداری و با پشتیبانی کامل ارتش درصدد برآمد
تا تغییرات فراوانی را که به نظر وی برای پیشرفت و مدرن کردن جامع لازم
بود،به اجرا درآورد.
هدف نهایی از این تغییرات چیزی نبود جز حذف سنتهایی که بهنظر کهنه و
پوسیده میآمدند و جایگزینی آنهابا الگوهایی که بیهیچ تغییری از غرب وارد
میشد.الگوهایی که مدرن،حیاتبخش و غیر قابل انعطاف تلقی
میشدند.بنابراین مهمترین علّت توجّه به شهرها این بود که مدرن نمائی بدون
اصلاح چهرهء آنها غیر ممکن پنداشته میشد.از طرف دیگر«گسترش و یکپارچه
کردن بازار شهری»نیز از دلایل توجّه گروه حاکم به شهرها، محسوب میشد.اصلاح
و گسترش راهها،تعریض معابر،جراحیهای کالبدی شهر و...سبب یکپارچگی و
هماهنگی بازار و تسهیل گردش کالا و سرمایه در این بازار که مهمّترین
کارکردش انتقال مازاد اقتصادی مناطق روستایی به خارج و وارد کردن مصنوعات
خارجی بود،گردید.بعلاوه تغییر کالبدی بازار زمینه را برای نمایش بهتر و
جذابتر اجناس خارجی آماده میکرد زیرا کالبد جدید متاع جدید و رفتار مصرفی
نوین را میطلبید.
بنابراین میتوان نیاز دستگاه حاکم به تجلّی کالبدی مقاصد تجدّدطلبانه و
زمینهسازی برای ادغام کامل اقتصاد ملی ایران در اقتصاد جهانی را مهمترین
دلایل توجّه به شهرها در این دوره سرنوشتساز حیات شهر ایرانی،دانست.