  بررسی معماری برج قابوس گنبد کاووس
برج قابوس (گور سرخ) را از آن رو بلندترین برج آجری جهان می‌نامند که از یک سو چشم به دشتهای آسیای میانه دوخته و از سوی دیگر به دریای مازندارن که ۴۰۰ متر پائین تر از سطح اقیانوس قرار دارد خیره شده است. برج قابوس را نماد شهر بزرگ جرجان می‌دانند که در عمر هزار ساله خود همواره شاهد آمد و شد و بر تخت نشستن‌ها و از تخت افتادن‌ها بوده است.
ردپای برف و باران و آفتاب سوزان هر چند آسیبی جدی به آن وارد نکرده اما ردپای خویش را بر قامت برافراشته آن برجای گذارده است. تابش آفتاب سوزان صحرا، رنگ سرخ آجرهای بنا را به رنگ برنزی تبدیل کرده و باران موجب فرسایش و رشد گیاهان مخرب در برخی از نقاط آن شده است. اما نگرانی‌های قابوس، به بارش برف و باران خلاصه نمی‌شد چشم طمع جستجوگران گنج و سلاطین و امرا بارها خواب ابدی قابوس را آشفته کرده است. به نوشته رابینو جهانگرد معروف، یکی از سران گیلان به خیال اینکه گنجی زیر برج پنهان کرده‌اند دستور داد گرداگرد برج را خالی کنند و آنچه باعث شد تا از گنج احتمالی و تخریب برج چشم بپوشد آوار شدن برج روی سر کارگرها بود. برج قابوس یکبار نیز نادرشاه افشار را به طمع شهری آباد به دیدن سامان می‌کشاند.
بررسی معماری برج قابوس گنبد کاووس
اسدا… معینی، از نویسندگان تاریخ استرآباد در این باره می‌نویسد: یکبار نادرشاه به شمال ایران آمد چون راه زیادی پیموده بود از دیدن برج (میل) گنبد خوشحال شد و حدس زد که آنجا شهر بزرگی باشد. چون آنجا را تقریباً غیرمسکونی و ده کوچکی دید، بسیار ناراحت شد و امر به تخریب گنبد داد اما خوشبختانه بنا از بلا در امان ماند. روسها و انگلیسیها نیز به امید یافتن مقبره احتمالی و گنجینه‌های خفته در آن، بارها دست به حفاری در محوطه برج زده‌اند همچنین زمانی روسها ستاد امور انتظامات و قراولخانه خود را پای گنبد بنا کرده بود که باعث شد قسمتهایی از گنبد مخروطی شکل بر اثر اصابت گلوله توپهای روسی، خراب شد. این برج ۷۲ متر ارتفاع بیشتر ندارد، آنچه آن را بر بلندای جهان می‌نشاند تعریفی است که کارشناسان ارتفاع ارائه می‌کنند: آنها اعتقاد دارند ارتفاع هنگامی معنی می‌یابد که بر فضای اطراف سیطره داشته باشد و از منظر زیبائی شناسی، بلندی برج احساس شود با این تعریف است که گنبدقابوس بر بلندای جهان بارو می‌زند. همین تعریف، میدان نقش جهان را نیز بلندترین مکان اصفهان معرفی می‌کند چون بر تمام اصفهان اشراف دارد.
ارتفاع از مباحث بسیار مهم در معماری و باستان‌شناسی است و از نکته‌های کلیدی برای ساختن برجهای نمادین به شمار می‌رود.
اما برج قابوس را در شهر گنبد و در نیم فرسخی خرابه‌های شهر جرجان مرکز حکومت آل زیار در دوران سلجوقی می‌بینیم، بنایی آجری که از هزار سال پیش تاکنون روی تپه خاکی خودنمایی می‌نماید. این برج از نظر هنر معماری و تاریخی، یادگاری بس ارزنده از دوران آبادی و شوکت سرزمین جرجان و دودمان آل زیار است.
برج هزار ساله قابوس به دستور و انشای شمس‌المعالی قابوس ابن وشمگیر، مشهورترین پادشاه آل زیار که به گفته یاقوت حموی هم جنگجویی بی‌همتا و هم ادیبی فاضل بود، ساخته شد.
شمس المعالی، مردی فاضل، هنرپرور، خطاط و نویسنده‌ای زبردست و متفکر بود که به زبان فارسی و عربی مطلب می‌نگاشت و دربار وی محل تجمع علما و دانشمندان بود به طوری که ابوریحان بیرونی کتاب معروف خود «آثار الباقیه» را به سال ۳۹۰ هجری قمری به نام او تالیف کرد. برج قابوس در سال ۳۱۶ هجری قمری بر گرفته از نام این حکمران و به دستور وی ساخته شد اما با وجود اتصاف او به فضل و ادب، قابوس فردی خشن، سنگدل و زشتخوی بود که یکسال پس از تکمیل برج، به دست سرداران خود که از بازگشت او به قدرت بیمناک بودند، کشته شد.
بنابراین باستان شناسان با توجه به پله‌ای بودن برج قابوس احتمال می‌دهند تابوت قابوس ابتدا آویزان بوده و بعدها در مقبره‌اش دفن کرده‌اند، اما تا امروز هیچ کس نه نشانی از قابوس سافته نه تابوتش. همچنین مردم این سامان را افسانه‌ای است که وجود کانالی در زیر برج حکایت می‌کند که تا مرزهای روسیه، شوروی سابق ادامه می‌یابد. این افسانه شاید زاییده کاوشهای یک هیأت روسی است. این هیأت در سال ۱۳۱۶ هجری قمری (۱۸۸۶ میلادی) به واسطه حاکمیت روسها در گنبدکاووس و وجود یک پادگان قزاق در این شهر توانست در محل برج دست به کاوش بزند.
کاوشهای هیأت روس را به عمق ۱۱ متری زیر برج رساند. این کاوشها نشان داد که تپه‌ای که برج روی آن قرار دارد، مصنوعی و دست ساز است و زیرسازی آجری دارد. باستان شناسان احتمال می‌دهند که تپه اطراف گنبد را بعدها به صورت خاکریزی مصنوعی ساخته باشند این کاوشها همچنین موفق نشد نشانی از قابوس و تابوتش به دست آورد. حکایتی دیگر درباره برج قابوس، از وجود زین زرینی روی رأس مخروطی شکل بنای برج یاد می‌کند: اما هیچکس تا امروز نتوانسته نشانی از آن یابد. همچنین در روایت آمده است که معماران بنا پس از پایان ساخت پی بنا به مدت ۵ سال از دیده‌ها نهان می‌شوند تا مبادا قابوس به سبب تعجیل در کارها پیش از مستحکم شدن کامل پی بنا، وی را وادار به ادامه عملیات ساختمانی کند که در نتیجه از عمر و استحکام بنا کاسته شود. این نیز از نکاتی است که هیچ سندی برای رد یا قبولش وجود ندارد.
بررسی معماری برج قابوس گنبد کاووس
| 
