  بخشی از مطلب
مقوله مسکن , گسترده و پیچیده است و ابعاد متنوعی دارد . از این رو نمی توان تعریف جامع و واحدی از آن ارائه نمود . مسکن به عنوان یک مکان فیزیکی و به عنوان سرپناه نیاز اولیه و اساسی خانوار به حساب می آید . در این سرپناه برخی از نیازهای اولیه خانوار یا فرد تأمین می شود , مانند : خواب , خوراک , استراحت , حفاظت در برابر شرایط جوی و خلاصه شرایط زیست در مقابل طبیعت . البته این مقوله را در همین فصل بیشتر توضیح خواهیم داد .
واژه سکونت مفهوم گسترده تری از مسکن دارد . و منظور از آن مجموعه ای از فعالیت های زیستی خانوار است .
فعالیت های زیستی خانوار . در این جا , فعالیت های فردی , جمعی , از یک سو , و فعالیت های اجتماعی , اقتصادی را از سوی دیگر , دربر می گیرد .
مفهوم سکونت گاه . در برابر مسکن محلی است که تمامی خدمات و تسهیلات ضروری برای بهزیستی خانواده را فراهم می سازد . مانند : بهداشت , آموزش , فرهنگ , روابط اجتماعی . بدون توجه به اهمیت و میزان انجام این خدمات .
حال با تأکید بر این که به هر حال مسکن به عنوان یک مقوله اساسی و یک بخش مهم فعالیت باید در قالب هدف ها , برنامه ها و راهبردهای توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور مورد مطالعه قرار گیرد . برداشت ها و برخوردهایی که در این زمینه از مسکن می شود , ارائه می گردد .
هدف های کلی اجتماعی که در برنامه ریزی توسعه ملی مطرح می شود , بطور عمده بر منابع و ارزش های هر جامعه مبتنی بوده و در واقع بازتابی از آرمان های اجتماعی به شمار می روند . به عنوان مثال , بالابردن استانداردهای زندگی یکی از عمده ترین هدف ها در هر جامعه بوده و منبعث از آرمان های رشد اجتماعی است .
در اصل سی و یکم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران آمده است : " دسترسی به مسکن مناسب حق هر خانواده ایرانی است . " مسکن در این جا یکی از هدف های مهم اجتماعی به شمار می رود .
در سال های اخیر , به اهمیت و نقش مسکن در توسعه اقتصادی و اجتماعی توجه بیشتری شده و جای مناسب آن در برنامه های ملی روشن تر گشته است . از این رو لازم است که تعریف مسکن در قالب هدف های کلی اجتماعی مورد بررسی قرار گیرد . در هدف های کلی اجتماعی , غالباً مسکن به صورت , تأمین یا فراهم آوردن زمینه تأمین آن برای مردم تعریف می شود . چنین تعریف کلی و عمومی از مسکن , نیازهای سکونتی خانوارها را در یک برنامه و یا دوره معینی از توسعه در برنامه می گیرد . در حالی که تأمین مسکن ابعاد وسیع تری دارد . گاه به صورت :
" بیان نیازها و هدف های کلی ساکنان " تعریف می شود . این تعریف به ابعاد مسکن و حدود نیازهای افراد اشاره نمی کند .
یا این که : " مسکن خوب و کافی . یعنی مسکنی که پایین تر از حدنصاب نباشد " . این تعریف بر معیارهای فیزیکی از قبیل تجهیزات و ابعاد ساختمان , لوله کشی و تسهیلات دیگر آن تأکید دارد .
یا این که : " مسکن خوب و کافی . یعنی مسکنی که ازدحام بیش از حد نداشته باشد " . در این جا ازدحام همان تراکم نفر در واحد و در اتاق است . این تعریف به حد مفهوم نیاز زیستی سکونتی نزدیک می شود . یعنی ابعاد فضایی و انسانی مسکن را درنظر دارد .
تعریف ها و مفاهیم " حدنصاب " و " ازدحام بیش از حد " یا " کیفیت مسکن " و ... در کشورهای مختلف , ابعاد متفاوتی دارد و هر جامعه برحسب شرایط و نظام اقتصادی و اجتماعی خود , تعریف خاصی از مسکن را به دست می دهد .
در بیان کامل تر نیازها و هدف های کلی مسکن , به مفاهیم مشخص زیر برمی خوریم :
1- سرپناه : اولین برداشت از مفهوم مسکن , نیاز به یک سرپناه بهداشتی را مطرح می سازد . سرپناه , مانند غذایک نیاز اساسی و زیستی است و این حق اجتماعی هر فرد و هر خانواده است .
2- مسکن و خانواده : واحد مسکونی کانون و یا محور اصلی خانواده است . واحد مسکونی باید شامل فضایی کافی برای غذا خوردن , دورهم نشستن , خوابیدن , فعالیت هایی از قبیل انجام تکالیف کودکان و فعالیت های اساسی دیگر باشد . بحث از تأثیر مسکن بر بهره وری کار و ثبات و رشد تکامل خانواده در همین جا مطرح می گردد . احساس سازگاری و انطباق با واحد مسکونی از عوامل ثبات خانواده و همبستگی اجتماعی است که اهمیت ویژه ای دارد .
3- مفهوم اقتصادی : مسکن در ثبات و بهزیستی خانواده نقش اساسی دارد . پس این عامل از جنبه اجتماعی بسیار قوی برخوردار است . زیرا فقر و عدم تأمین اقتصادی , از وجوه عمده مسائل اجتماعی و بی ثباتی به شمار می رود . 1- فرصت های شغلی ,دوری ونزدیکی مسکن به محل کار ,
هزینه های رفت و آمد ؛ از عوامل اساسی اقتصادی تأثیرگذار بر امر مسکن هستند . 2- مسکن بر مثابه نوعی سرمایه گذاری , دارای مفهوم اقتصادی است .
4- مشارکت : یکی از اثرهای مسکن , مشارکت خانواده در اجتماع بزرگ تر است . ایجاد روابط همسایگی برای شهرنشینان اثرهای متقابل مهمی به جا می گذارد و روابط اجتماعی همسایگی , یکی از جنبه های پایدار زندگی شهری است . اجتماعات منسجم و پایدار می توانند با مشارکت خود مسئولیت پروژه های تعاونی را به عهده گرفته و شرایط بهزیستی سالمی را فراهم سازند . به طور کلی طرح های مسکن باید شکاف در بافت اجتماعی جامعه را به حداقل برسانند .
5- محیط مسکونی : نیاز به احساس برخورداری از محیط مسکونی مناسب و قرارگرفتن در فضایی مسکونی که به امکانات , تسهیلات , خدمات بهداشتی , مراز آموزشی , خریدوفروش , مذهبی و فرهنگی دسترسی داشته باشد , از اهمیت خاصی برخوردار است .
پس می توان گفت بطورکلی هدف های مسکن در برنامه های توسعه ملی , بر نیازها و خواست هایی تأکید دارد که نهایتاً به بهبود کیفیت زندگی و بهزیستی اجتماعی مردم منجر می گردد . گرچه تعریف کیفیت زندگی در کشورهای مختلف متفاوت است , اما به عنوان یک هدف کلی اصلی تأکید می گردد . این هدف کلی بر نیازهای فردی و جمعی زیر تکیه دارد که بعداً بیشتر توضیح داده خواهند شد .
1- نیازهای اساسی زیستی .
2- نیازهای اقتصادی .
3- نیازهای اجتماعی - فرهنگی .
2-1-1 ) تعریف سازمان بهداشت جهانی از مسکن
« سازمان بهداشت جهانی در سـال 1961 م . مسکـن را به عنـوان " محیط مسکونی " , " محـله " , " محدوده خرد " یا ساخت فیزیکی ای که انسان به عنوان سرپناه مورد استفاده قرار می دهد , همراه با تعلقات این ساخت از قبیل کلیه خدمات , تسهیلات و ابزار ضروری و وسایل مورد نیاز یا طراحی شده برای سلامت فیزیکی و فکری و بهزیستی اجتماعی خانواده و فرد تعریف کرد . »
در این تعریف , توجه به پیامدهای مسکن برای ساکنان , جدا از مختصات صرفاً فیزیکی , مهم به نظر می رسد . همچنین می توان دریافت که به جای کنکاش در خصوصیات صرفاً فیزیکی خانه و خصوصیات استفاده کننده , کنش متقابل بین استفاده کننده و مسکن ؛ نکته مهمی در مشخص کردن شاخص های اجتماعی به منظور سنجش پیامدهای مسکن است . براثر تحلیل پیامدهای وضع مسکن برای استفاده کننده , شاخص های اجتماعی مسکن بدست می آید که می تواند آسایش فرد را تضمین کند .
بخش دوم : بررسی نیازها و رفتارهای سکونت
1-2-1 ) نیازها از دید علم جامعه شناسی
تعیین نیازها در یک جامعه امری آسان نیست که بتوان آن را به عنوان یک پیش فرض واضح قبول نموده و به طبقه بندی آن پرداخت . از این رو , لازم است مسئله نیاز را از دید جامعه شناسی بررسی کرد .
ابعاد فرهنگی , اجتماعی , اقتصادی و روانی مسئله نیاز ؛ در ارتباط مستقیم با دیدی است که جامعه از خود و از تحولات خود و حتی خود و حتی از گذشته و تاریخ خود دارد .
به طور مثال , مطالعه بر روی نمونه هایی از اقشار کم درآمد شهری نشانگر آن است که تلویزیون دیگر به عنوان یک وسیله جهت ارضای افراد تلقی نمی گردد بلکه به عنوان یک نیاز در الگوهای رفتاری متبلور می شود .
پس نیاز در روابط با دیدی است که افراد و گروه های اجتماعی از خود دارند .
چیزی را که شهروند اروپایی یک نیاز می داند , شاید برای روستایی آفریقایی حتی ماوراء آرزوهای دوردستش باشد ؛ دومین نتیجه گیری که می توان گرفت این است " نیاز " با سطح توسعه اقتصادی جامعه در ارتباط است .
در جوامعی که خانواده هسته ای به صورت گروه « در خود » مطرح می گردد , مهمان خانه از اولویت کمتری برخوردار است . حال آن که جوامعی همانند جامعه ی ما که در آن خانواده هسته ای به صورت ناقص بوده و خانواده گسترده اهمیتی خاص دارد , خانواده به صورت گروه « برای خود » شکل گرفته و بنابراین الگوهای رفتاری بیشتر گروه گرا است تا فردگرا . از این رو نتیجه سوم عبارت است از رابطه مستقیم « نیاز » با فرهنگ یک جامعه . " احساس افراد از « نیاز » با تصویر آن ها از آینده شان نیز ارتباط دارد . "
2-2-1 ) نحوه طبقه بندی نیازها
در طبقه بندی نیازها دو دید می توان مطرح کرد :
1- طبقـه بندی کـه فقـط متأثـر از دیدی است کـه جامعه شنـاس یا معمار و یا احیانـاً شهرسـاز از " نیاز جامعه " دارد .
2- طبقه بندی که منعکس کننده دید جامعه مورد مطالعه , از " نیاز خویش " دارد .
بدون شک جواب واقعی می باید هر دو بعد را دربرگیرد . با توجه به این که در طبقه بندی نیازها امکانات مادی دولت و سمت گیری های آن را نیز باید در نظر گرفت .
3-2-1 ) تعیین نیازهایی که در محیط مسکونی ارضا می شوند
نیازهایی که می توان در محیط مسکونی ارضا نمود , به دو دسته تقسیم می شوند :
الف ) نیاز اقتصادی
ب ) نیاز اجتماعی – روانی
الف ) تأمین نیازهای اقتصادی بستگی به سطح درآمد دولت در زمان پیاده شدن طرح دارد . این کمک ها می تواند شامل بسیاری از نیازها گردد , مانند : نیازهای شغلی ( ایجاد مشاغل در نزدیکی محل سکونت ) , نیازهای درمانی بهداشتی , نیازهای آموزشی و بالاخره نیازهای تفریحی که دربرگیرنده بسیاری از امکانات جهت ایجاد تفریحات سالم است .
ب ) نیازهای اجتماعی و روانی دو گروه سنی از اهمیت بالایی برخوردار است ؛ گروه افراد مسن و گروه افراد جوان . جوان ها به خاطر این که یا باید به تحصیلات خود ادامه دهند و یا در پی فراگیری شغلی و مهارتی جهت تأمین معاش آینده خود باشند .
افراد مسن به خاطر این که اکثراً از کار افتاده و یا دچار نارسایی های فکری و یا بدنی هستند , نیاز به توجه بیشتری دارند .
از جمله نیازهای اجتماعی و روانی , جلوگیری از انحراف جوانان و رسیدگی به مشکلات افراد مسن است.
4-2-1 ) دورنمای تحول بعد خانوار
نوع شهرسازی حاکم که با ایجاد واحدهای مسکونی آپارتمانی , با فضای محدود , همنشینی چند خانوار را مشکل و حتی غیرممکن می نمود و همچنین صنعتی شدن که باعث شد تا پیوستگی لازم بین اعضای خانواده کم شود و زمین زراعتی که محور اصلی آن بود,اهمیت خود را از دست بدهد .
خانواده گسترده را به خانواده ای هسته ای تبدیل نمود . البته در اقشار مختلف اجتماعی تحولات خانوار یکسان نیست و به یک طریق انجام نمی پذیرد . به طور مثال در ایران , در دهه 1340 تا 1350 , اقشار متوسط شهری نوعی گرایش به خانواده هسته ای مشاهده می گشت . ولی در اقشار روستایی به خصوص آن هایی که به شهرها مهاجرت کرده بودند نظام خانوار نیمه گسترده ایجاد گشت , که حتی گاهی , در بعضی فصول , خانواده نیمه گسترده به روستا باز می گشت و دوباره به شهر می آمد . با بالا رفتن سطح درآمدها نیز تحول به سوی خانواده هسته ای بیشتر می شود , اما
و...
|
